Linux Əmrləri: Yeni Başlayanlar üçün Sadə və Ətraflı Məqalə

1. İstifadəçi və Sessiya Məlumatları

• whoami -- Hal-hazırda daxil olan istifadəçinin adını göstərir.

• id -- İstifadəçinin UID və qrup ID-lərini göstərir.

• "who", "w", "users" --Sistemdə daxil olan istifadəçilər və onların fəaliyyətləri haqqında məlumat verir.

• last -- Son login olunan istifadəçiləri tarixlə birlikdə göstərir.

• who am i -- İstifadəçinin sessiya məlumatlarını göstərir (tty, tarix və s.).

2. Fayl Axtarışı

• locate fayl.txt -- Faylı plocate.db verilənlər bazasında axtarır – çox sürətlidir.

• find / -name fayl.txt -- Faylı real vaxtda bütün sistemdə axtarır – dəqiqdir.

• find / -type f -size +100M -- 100 MB-dan böyük faylları tapır.

• find /home -mtime -2 -- Son 2 gün ərzində dəyişmiş faylları tapır.

3. İcra Faylının Yolunu Tapmaq

• which komanda -- İcra ediləcək komandanın sistemdəki yerini göstərir.

• type komanda -- Komandanın shell builtin olub-olmadığını və harda yerləşdiyini göstərir.

4. Prosesləri İzləmək

• top -- Dinamik olaraq aktiv prosesləri göstərir.

• ps aux -- Hazırkı proseslərin siyahısını verir.

• htop -- 'top' əmrinin vizual və daha funksional versiyasıdır.

5. İnternetdən Məlumat və Fayl Yükləmək

• wget URL -- Faylı birbaşa sistemə endirir.

• curl URL -- Faylın sayt kodlarını göstərir (HTML, JSON və s.).

• curl -O URL -- Faylı olduğu kimi yükləyir (wget kimi).

6. Proqramların Davranışını İzləmək

• strace komanda -- Komandanın sistem çağırışlarını (syscalls) göstərir.

• ltrace komanda -- Kitabxana funksiyalarını (library calls) göstərir.

• time komanda -- Komandanın işləmə vaxtını göstərir.

7. Faylın İçindəki Oxunaqlı Mətni Tapmaq

• strings fayl -- Fayldakı insan tərəfindən oxuna bilən sözləri çıxarır.

• file fayl -- Faylın tipini müəyyən edir (məsələn: binary, text və s.).

8. Sistem Haqqında Məlumat Toplamaq

• uname -a -- Kernel və arxitektura haqqında məlumat verir.

• lsb_release -a -- Paylama (distro) haqqında geniş məlumat verir.

• dmesg -- Yükləmə zamanı çıxan sistem mesajlarını göstərir.

• uptime -- Sistem nə qədərdir ki, işlək vəziyyətdədir.

• hostname -- Sistemin adını göstərir.

9. Unikal Sətirləri Tapmaq

• uniq -u -- Yalnız bir dəfə təkrar olunan sətirləri çıxarır.

• 'sort fayl uniq' -- Faylı sıralayıb təkrar sətirləri silir.

10. Faylın Başını və Sonunu Görmək

• head fayl.txt -- Faylın ilk 10 sətrini göstərir.

• tail fayl.txt -- Son 10 sətri göstərir.

• tail -f log.txt -- Log faylını real vaxtda izləyir.

• head -n 20 fayl.txt -- İlk 20 sətri göstərir.

11. Fayl Redaktəsi və Baxış

• cat fayl.txt -- Faylı tam olaraq göstərir.

• less, more -- Faylı səhifə-səhifə oxumağa imkan verir.

• nano fayl.txt -- Faylı terminalda redaktə etmək üçün asan mətn redaktoru.

• vim fayl.txt -- Geniş imkanlı, güclü mətn redaktorudur (çətin öyrənilir, amma güclüdür).

12. Fayl Köçürmək (SSH və TCP ilə)

• scp fayl.txt user@IP:/path/ -- SSH üzərindən təhlükəsiz fayl ötürür.

• nc -l -p 1234 > al.txt -- Dinləmə rejimində fayl qəbul edir.

• nc IP 1234 < ver.txt -- Faylı göndərir.

• rsync -avz fayl user@IP:/path/ -- Faylları effektiv şəkildə sinxronlaşdırır və ötürür.

13. "rcp" – Remote Copy Protocol

• rcp fayl.txt user@remote:/path/ -- Köhnə uzaqdan köçürmə metodu. Artıq az istifadə olunur.

14. Əlavə Faydalı Əmrlər

Fayl İcazələri və Sahibliyi:

• chmod 755 fayl -- Faylın icazələrini dəyişir.

• chown user:group fayl -- Faylın sahibi və qrupu dəyişir.

• stat fayl -- Fayl haqqında detallı texniki məlumat verir.

Arxivləşdirmə və Açmaq:

• tar -cvf arxiv.tar qovluq/ -- Qovluğu '.tar' arxivinə yığır.

• tar -xvf arxiv.tar -- '.tar' arxivini açır.

• zip -r arxiv.zip qovluq/ -- Zip formatında arxiv yaradır.

• unzip arxiv.zip -- Zip arxivini açır.

Mətn Faylları üzərində İş:

• grep "soz" fayl.txt -- Verilən sözü faylda axtarır.

• awk "{print $1}" fayl.txt -- Hər sətrin birinci sütununu çıxarır.

• sed "s/kohne/yeni/g" fayl.txt -- Fayldakı sözləri əvəz edir.

• diff fayl1 fayl2 -- İki fayl arasındakı fərqləri göstərir.

• cut -d ":" -f1 fayl.txt -- Məlumatı hissələrə bölüb, birinci hissəni göstərir.

Bu məqalədə əsas Linux əmrlərini aydın və sistemli şəkildə izah etdik. Əlavə etdiyimiz nümunələr və genişlənmiş əhatə dairəsi ilə siz həm yeni başlayan, həm də orta səviyyəli istifadəçi kimi daha güclü bilik əldə etmiş olursunuz. Əmrləri öyrənməyin ən yaxşı yolu – onları real sistemdə sınamaq və təcrübə etməkdir. Bu əmrləri gündəlik istifadə etməklə sistemlə daha rahat işləyə bilər, həmçinin daha peşəkar səviyyədə fəaliyyət göstərə bilərsiniz.